Dobra Praktyka Laboratoryjna (GLP) – podstawy, regulacje i porównanie z GMP

Dobra Praktyka Laboratoryjna (GLP) to fundament jakości w badaniach laboratoryjnych prowadzonych na potrzeby regulacyjne. W środowisku branż GxP (Good x Practice), GLP odgrywa kluczową rolę obok Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP) czy Dobrej Praktyki Klinicznej (GCP). W niniejszym wpisie wyjaśniamy, czym jest GLP, gdzie i kiedy się ją stosuje (szczególnie w realiach polskich i unijnych), opisujemy moduły GLP i przedstawiamy uznane normy oraz wytyczne (OECD, UE, Polska). Ponadto porównamy GLP i GMP – wskażemy różnice oraz podpowiemy, kiedy należy stosować które wymagania. Na końcu znajdziesz przykłady praktycznego zastosowania GLP. Wszystko w przystępnym, blogowym stylu, z zachowaniem profesjonalizmu wymaganego w branży GxP.

Czym jest Dobra Praktyka Laboratoryjna (GLP)?

Dobra Praktyka Laboratoryjna (ang. Good Laboratory Practice, GLP) to system zapewnienia jakości badań naukowych, określający organizację pracy i warunki prowadzenia badań nieklinicznych dotyczących bezpieczeństwa substancji dla zdrowia ludzi i środowiska. Innymi słowy, GLP wyznacza zasady planowania, przeprowadzania, monitorowania oraz dokumentowania badań laboratoryjnych tak, aby uzyskane wyniki były wiarygodne, dokładne i możliwe do odtworzenia. Dotyczy to zwłaszcza badań bezpieczeństwa wymaganych przez organy regulacyjne – np. testów toksykologicznych nowych leków, pestycydów czy chemikaliów.

GLP została wprowadzona, aby zagwarantować wysoką jakość i integralność danych z badań, co jest kluczowe przy ocenie ryzyka dla zdrowia publicznego i środowiska. W praktyce GLP koncentruje się na procesie badawczym i danych – upewniając się, że każde doświadczenie jest należycie zaprojektowane (protokoły badawcze), przeprowadzone przez wykwalifikowany personel, a wszystkie obserwacje i wyniki są dokładnie rejestrowane oraz archiwizowane. Dzięki temu żadne istotne informacje nie zostaną zagubione czy zniekształcone, a decyzje regulacyjne (np. dopuszczenie leku lub chemikalium) mogą opierać się na rzetelnych podstawach naukowych.

GLP nie dotyczy bezpośrednio wytwarzania produktów czy praktyki klinicznej – te obszary regulują odrębne systemy GMP (Good Manufacturing Practice) i GCP (Good Clinical Practice). GLP koncentruje się na fazie badań przedklinicznych, czyli zanim produkt (np. lek, środek chemiczny) trafi do produkcji masowej lub badań klinicznych. To właśnie na tym etapie ocenia się np. toksyczność, wpływ na organizmy żywe, stabilność czy los środowiskowy nowych substancji – i GLP dba o to, by ocena ta była przeprowadzona zgodnie z najwyższymi standardami jakości.

Gdzie i kiedy stosuje się GLP?

Zakres stosowania GLP obejmuje wszystkie badania niekliniczne mające na celu ocenę bezpieczeństwa substancji dla ludzi lub środowiska, jeśli wyniki tych badań mają trafić do organów regulacyjnych. GLP ma szczególne znaczenie w następujących sektorach:

• Farmacja i medycyna – badania przedkliniczne nowych leków, w tym badania toksykologiczne na zwierzętach, badania farmakokinetyki, ocena bezpieczeństwa substancji czynnych itp. Zanim lek zostanie dopuszczony do testów klinicznych na ludziach, dane z badań przedklinicznych muszą być uzyskane w zgodzie z GLP, aby organy takie jak EMA (European Medicines Agency) czy URPL w Polsce uznały je za wiarygodne.
• Weterynaria – analogicznie jak w farmacji, GLP obejmuje badania bezpieczeństwa produktów leczniczych weterynaryjnych.
• Pestycydy i środki ochrony roślin – wymagane są obszerne badania toksyczności, wpływu na ekosystem, pozostałości w żywności itd. Wszystkie takie badania dla środków ochrony roślin muszą być prowadzone zgodnie z GLP, zanim produkt otrzyma zezwolenie na wprowadzenie do obrotu.
• Chemikalia przemysłowe – w ramach regulacji takich jak REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals) w UE, firmy muszą dostarczyć dane dot. bezpieczeństwa swoich substancji. Wymagane testy (np. toksyczność, mutagenność, ekotoksyczność) muszą być wykonane przez laboratoria zgodne z GLP, aby ich wyniki zostały zaakceptowane w procesie rejestracji.
• Kosmetyki – choć w UE obowiązuje zakaz testowania kosmetyków na zwierzętach, ocena bezpieczeństwa składników (historycznie i w innych jurysdykcjach) również podlegała GLP. Dziś dla nowych składników kosmetycznych preferuje się alternatywne metody, ale jeśli wykonuje się badania toksykologiczne, powinny one spełniać GLP.
• Wyroby chemiczne konsumenckie – np. biocydy, detergenty, dodatki do żywności i pasz – w tych obszarach również przeprowadza się badania bezpieczeństwa zgodnie z zasadami GLP, zanim produkt zostanie zatwierdzony do użytku.
• Badania środowiskowe – GLP obejmuje też badania wpływu substancji na środowisko (np. biodegradowalność, toksyczność dla organizmów wodnych, badania w szklarniach i polowe dla pestycydów itp.).

W praktyce GLP stosuje się zawsze wtedy, gdy wyniki badań laboratoryjnych trafią do organu nadzorującego bezpieczeństwo produktu: agencji leków, urzędu ds. chemikaliów, inspekcji ochrony środowiska, sanitarnej itp. Jeśli badanie ma charakter wyłącznie badawczo-rozwojowy i nie jest zgłaszane do władz (np. wewnętrzne prace R&D nad prototypem substancji), formalne GLP nie jest obowiązkowe. Jednak gdy tylko planujemy wykorzystać dane w dokumentacji rejestracyjnej (np. rejestracja leku, notyfikacja chemikaliów, dopuszczenie pestycydu), laboratorium musi działać zgodnie z GLP i posiadać odpowiedni certyfikat potwierdzający zgodność.

W Polsce nadzór nad GLP sprawuje Biuro do spraw Substancji Chemicznych (BSC) z siedzibą w Łodzi – instytucja ta prowadzi krajowy program monitorowania zgodności z GLP. To właśnie BSC przeprowadza inspekcje w jednostkach badawczych (laboratoriach) starających się o certyfikat GLP lub już certyfikowanych. Lista jednostek badawczych, którym Prezes BSC wydał decyzje potwierdzające zgodność z GLP, jest jawna i publikowana (BSC prowadzi również wykaz laboratoriów, którym cofnięto lub zawieszono certyfikat). Dzięki temu firmy zlecające badania mogą zweryfikować, czy dane laboratorium posiada aktualny status GLP. Wykaz można znaleźć na stronie BSC.

GLP w Unii Europejskiej ma charakter obowiązkowy w wyżej wymienionych obszarach – państwa członkowskie UE wdrożyły zasady GLP do prawa krajowego zgodnie z dyrektywami unijnymi. Co ważne, certyfikat GLP jest uznawany wzajemnie przez wszystkie kraje OECD (w tym wszystkie kraje UE). Zasada Wzajemnej Akceptacji Danych (Mutual Acceptance of Data, MAD) ustanowiona decyzją Rady OECD z 1981 r. gwarantuje, że dane z badań wykonanych wg GLP w jednym kraju OECD są akceptowane w pozostałych krajach członkowskich OECD w celach oceny ryzyka chemikaliów. Oznacza to np., że raport z badania toksyczności wykonanego przez polskie laboratorium GLP może być wykorzystany w rejestracji substancji w USA czy Japonii, bez potrzeby powtarzania tego samego testu. To z kolei oszczędza czas, koszty oraz ogranicza potrzebę powtarzania testów na zwierzętach laboratoryjnych, co ma wymiar etyczny.

Moduły i elementy GLP

Zasady Dobrej Praktyki Laboratoryjnej są zdefiniowane w dokumentach OECD i przepisach prawnych, które można podzielić na kilka kluczowych obszarów (tzw. modułów GLP). Poniżej przedstawiamy główne elementy systemu GLP wraz z ich krótką charakterystyką:

1. Organizacja i personel laboratorium – Jednostka badawcza musi mieć jasno określoną strukturę organizacyjną. Kluczowe role to Kierownik Jednostki (Management) odpowiedzialny za infrastrukturę i zasoby oraz Dyrektor Badania (Study Director), który ponosi całkowitą odpowiedzialność za prawidłowe przeprowadzenie danego badania. Personel powinien mieć odpowiednie kwalifikacje, a zakresy obowiązków muszą być zdefiniowane. Niezależność i kompetencje personelu (np. Jednostki Zapewnienia Jakości, patrz niżej) są fundamentalne dla bezstronności badań.
2. Program zapewnienia jakości (Quality Assurance, QA) – Każda jednostka GLP musi posiadać wewnętrzny system zapewnienia jakości. Niezależny dział QA kontroluje czy badania są prowadzone zgodnie z zasadami GLP oraz protokołem badania. QA przeprowadza inspekcje wewnętrzne i audyty: audytuje plany badania, procedury, obserwuje prace w laboratorium oraz weryfikuje raporty końcowe. Raporty QA trafiają do kierownictwa i dyrektora badania, a wykryte niezgodności muszą być korygowane. QA nie uczestniczy bezpośrednio w wykonywaniu badań – jego rola to monitorowanie zgodności i jakości.
3. Pomieszczenia i wyposażenie (Obiekty) – Laboratorium powinno dysponować odpowiednimi pomieszczeniami dostosowanymi do rodzaju prowadzonych badań (np. laboratoria chemiczne, pracownie hodowli zwierząt, szklarnie do testów na roślinach). Wymagane jest utrzymanie porządku, czystości i warunków środowiskowych niezakłócających wyników (np. kontrola temperatury, wilgotności, brak zanieczyszczeń). Aparatura, sprzęt i materiały muszą być właściwe dla zamierzonych badań, a także regularnie konserwowane i wzorcowane (kalibrowane). GLP wymaga prowadzenia dokumentacji aparatury – ewidencji kalibracji, serwisów, awarii – aby zapewnić, że wyniki uzyskano sprawnym i wiarygodnym sprzętem.
4. Materiały badawcze i systemy testowe – W GLP rozróżnia się przedmiot badań (test item) oraz materiały odniesienia (reference item). Muszą one być odpowiednio opisane, zidentyfikowane (np. numer partii, czystość substancji) i przechowywane w należytych warunkach. Równie ważne są systemy badawcze, czyli to na czym prowadzi się badanie – mogą to być organizmy (zwierzęta doświadczalne, rośliny, mikroorganizmy) lub układy in vitro, a także modele fizykochemiczne. GLP wymaga, by hodowla zwierząt lub innych organizmów przebiegała pod ścisłą kontrolą (określone warunki bytowania, żywienie, zdrowie zwierząt), a wszelkie odchylenia były notowane. Każdy użyty zwierzę czy próbka powinna mieć swoją unikalną identyfikację, by móc prześledzić, jakie wyniki się z niej wywodzą.
5. Standardowe Procedury Operacyjne (SOP) – GLP kładzie nacisk na procedury pisemne opisujące rutynowe czynności w laboratorium. SOPy to zwalidowane instrukcje krok po kroku, jak wykonać dany proces (np. procedura ważenia substancji, procedura oznaczania stężenia metodą HPLC, procedura postępowania ze zwierzętami laboratoryjnymi). Celem SOP jest zapewnienie, że różni pracownicy wykonują tę samą czynność w ujednolicony sposób, eliminując przypadkowe różnice. Wszyscy pracownicy muszą być zapoznani z obowiązującymi SOP, a aktualna i zatwierdzona dokumentacja powinna być łatwo dostępna. Zmiany SOP podlegają formalnej kontroli zmian, tak by w każdej chwili było wiadomo, jaka wersja obowiązywała podczas danego badania.
6. Planowanie i przebieg badania – Każde badanie objęte GLP musi rozpocząć się od pisemnego planu badania (protocol/study plan), zatwierdzonego przez Dyrektora Badania i kierownictwo. Plan opisuje cel i zakres badania, metodologię, harmonogram, odpowiedzialności, oraz wszystkie istotne informacje (np. o substancji badanej, systemie testowym, parametrach do pomiaru, metodach statystycznych). W trakcie realizacji badania wszelkie obserwacje, pomiary i zdarzenia muszą być na bieżąco rejestrowane w tzw. surowych danych (raw data) – mogą to być odręczne wpisy w dziennikach laboratoryjnych, wydruki aparatury, zdjęcia, próbki itp. Istotne jest, że żadna oryginalna obserwacja nie może zostać zatuszowana – jeśli nastąpiła pomyłka, koryguje się ją poprzez czytelne skreślenie błędu, wpisanie poprawnej wartości oraz podpis i datę osoby poprawiającej (dotyczy to zapisów papierowych; dla danych elektronicznych wymagane są odpowiednie systemy rejestrujące historię zmian). Dzięki temu zapewnia się integralność danych.
7. Raport z badania – Po zakończeniu badania Dyrektor Badania opracowuje raport końcowy, który zawiera podsumowanie metodyki, wyniki (np. tabelaryczne, wykresy), ich analizę statystyczną oraz konkluzje. Raport musi odzwierciedlać wiernie wyniki – nie może pomijać niewygodnych obserwacji. W GLP wymaga się, by raport zawierał m.in.: podpisy Dyrektora Badania i innych kluczowych osób (np. kierownika działu analitycznego), deklarację zgodności z zasadami GLP, wykaz wszelkich odchyleń od planu lub SOP, lokalizację archiwum danych źródłowych, a także raport Jednostki Zapewnienia Jakości, potwierdzający przeprowadzenie audytów. Taki sformalizowany raport staje się oficjalnym wynikiem badania przedkładanym następnie organom regulacyjnym.
8. Archiwizacja danych i materiałów – GLP nakazuje długoterminowe przechowywanie pełnej dokumentacji badania. Wszystkie surowe dane, dokumentacja badań (plany, SOP, notatniki, wydruki, raporty) oraz próbki (np. próbki substancji testowych, próbek biologicznych, wycinków histopatologicznych) muszą być archiwizowane w sposób zapewniający ich bezpieczeństwo i możliwość późniejszego odtworzenia badania. Archiwum powinno chronić materiały przed zniszczeniem, dostępem osób nieuprawnionych czy zagubieniem. Okres przechowywania określają przepisy – często wynosi on minimum 5 lat od momentu złożenia danych do organów, a w praktyce często znacznie dłużej (np. 15 lat lub więcej, zwłaszcza dla danych wspierających rejestrację leków). Utrzymanie archiwum jest krytyczne, bo organy mogą zażądać wglądu w surowe dane nawet wiele lat po zakończeniu badania (np. w trakcie inspekcji lub re-ewaluacji produktu).

Powyższe moduły razem składają się na kompleksowy system GLP. Dzięki ich wdrożeniu, każdy etap badania – od przygotowania protokołu, przez wykonanie doświadczeń, aż po raportowanie i archiwizację – odbywa się według ustalonych reguł gwarantujących jakość i wiarygodność. Organy regulacyjne w razie potrzeby mogą prześledzić cały przebieg badania, identyfikować kto wykonał daną czynność, czy aparatura działała prawidłowo, oraz czy wynik jest poparty oryginalnymi zapisami.

Warto podkreślić, że GLP nie narzuca konkretnych metod badawczych – np. nie mówi, jaką techniką analityczną zmierzyć stężenie substancji. To określa naukowy protokół badania. GLP dba o to, by jakkolwiek badanie zostało wykonane, odbyło się to rzetelnie i transparentnie. W efekcie GLP wspiera wiarygodność nauki w obszarach regulowanych – minimalizuje ryzyko błędów, a także potencjalnych fałszerstw lub manipulacji danymi (co historycznie bywało problemem, zanim wprowadzono te zasady).

Normy i wytyczne dotyczące GLP (OECD, UE, Polska)

System GLP ma ujednolicone podstawy międzynarodowe, ale funkcjonuje w oparciu o przepisy na różnych poziomach: globalnym (OECD), unijnym oraz krajowym. Poniżej omawiamy kluczowe normy i regulacje, które definiują i regulują Dobrą Praktykę Laboratoryjną:

OECD – międzynarodowe zasady GLP: Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) opracowała podstawowe Zasady Dobrej Praktyki Laboratoryjnej już w latach 80. XX w. Kraje członkowskie OECD (w tym Polska od 1996 r.) przyjęły je jako wspólny standard. W 1981 r. Rada OECD wydała Decyzję C(81)30/Final, ustanawiającą wzajemną akceptację danych z badań zgodnych z GLP w ocenie chemikaliów. Zasady GLP OECD zostały następnie uaktualnione (m.in. w 1997 r. decyzją C(97)186/Final) i są publikowane w tzw. Serii OECD dotyczącej zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej i monitorowania zgodności. Dokumenty OECD precyzują wymagania GLP opisane wcześniej (organizacja, personel, wyposażenie, SOP itd.) i stanowią wzorzec, na którym opierają się przepisy w różnych krajach. W praktyce, inspektorzy GLP w Polsce czy Niemczech sprawdzają laboratoria pod kątem zgodności z tymi właśnie zasadami OECD. Dzięki OECD istnieje globalna spójność – laboratorium zgodne z GLP w Polsce spełni oczekiwania inspektorów również w innych krajach.

Unia Europejska – dyrektywy GLP: W UE zasady GLP zostały wprowadzone na mocy dyrektyw, które zobowiązały państwa członkowskie do implementacji GLP w prawie krajowym. Dwie kluczowe dyrektywy to:

• Dyrektywa 2004/9/WE z 11 lutego 2004 r. w sprawie inspekcji i weryfikacji Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. Określa ona system nadzoru (m.in. obowiązki inspektoratów, procedury inspekcji GLP, wzajemne uznawanie inspekcji między krajami UE).
• Dyrektywa 2004/10/WE z 11 lutego 2004 r. w sprawie harmonizacji przepisów dotyczących stosowania zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej i weryfikacji ich stosowania przy badaniach substancji chemicznych. Ta dyrektywa z kolei obliguje kraje UE do tego, by wszystkie badania bezpieczeństwa chemikaliów wymagane przepisami były prowadzone zgodnie z zasadami GLP, i aby zapewnić mechanizmy kontrolne gwarantujące tę zgodność.

Obie powyższe dyrektywy zastąpiły wcześniejsze regulacje z lat 80. i 90., konsolidując przepisy GLP na poziomie unijnym. Państwa UE, w tym Polska, wdrożyły je poprzez krajowe akty prawne (omówione niżej). Warto zauważyć, że zakres dyrektyw odnosi się głównie do chemikaliów i produktów leczniczych, ale w praktyce zasady GLP stosowane są szerzej (również np. do badań dla celów przepisów o kosmetykach czy paszach – wszędzie tam, gdzie prawo wymaga danych bezpieczeństwa). Dla przemysłu farmaceutycznego GLP jest też pośrednio wymagane przez przepisy dot. dopuszczania leków – Europejska Agencja Leków nie przyjmie danych toksykologicznych, jeśli nie zostały wygenerowane zgodnie z GLP.

Polskie przepisy krajowe: W Polsce GLP zostało wdrożone w systemie prawnym już w latach 90., a obecnie obowiązują zaktualizowane akty prawne zgodne z powyższymi dyrektywami UE. Kluczowe polskie regulacje dotyczące GLP to:

• Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (tekst jedn. Dz.U. 2022 poz. 1816) – jest to ustawa regulująca m.in. kwestie bezpieczeństwa chemikaliów w Polsce. W ustawie tej zawarto podstawę prawną dla krajowego systemu GLP, np. upoważnienie do ustanowienia inspekcji GLP i obowiązki podmiotów. Na podstawie tej ustawy działa krajowy program monitorowania zgodności z GLP, realizowany przez Prezesa Biura ds. Substancji Chemicznych.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 sierpnia 2021 r. w sprawie Dobrej Praktyki Laboratoryjnej oraz wykonywania badań zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Dz.U. 2021 poz. 1422) – jest to aktualne rozporządzenie wykonawcze, które szczegółowo określa wymagania GLP w Polsce. Zastąpiło ono wcześniejsze rozporządzenie z 2013 r., dostosowując krajowe przepisy do bieżących wytycznych OECD i UE. W rozporządzeniu opisano obowiązki jednostek badawczych (laboratoriów), procedury inspekcji GLP, wymagania co do dokumentacji, procesu certyfikacji itp. Praktycznie rzecz biorąc, polskie laboratorium chcące działać zgodnie z GLP musi spełniać warunki właśnie tego rozporządzenia.
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 czerwca 2012 r. w sprawie wysokości i sposobu wnoszenia opłat przez jednostki badawcze za przeprowadzenie inspekcji i weryfikację zgodności z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Dz.U. 2012 poz. 723) – to uzupełniający akt prawny określający kwestie finansowe związane z inspekcjami GLP w Polsce. Jednostka ubiegająca się o certyfikat GLP ponosi opłaty za inspekcje; rozporządzenie określa ich wysokość i tryb płatności.

Poza powyższymi, minister zdrowia wydaje również komunikaty w Dzienniku Urzędowym informujące o aktualizacji Krajowego Programu Monitorowania GLP (dokument ten opisuje organizację inspekcji GLP, tryb wydawania certyfikatów itd.). Wszelkie odwołania do zasad GLP w polskich przepisach – np. w prawie farmaceutycznym czy ustawie o paszach – odnoszą się do zgodności z wyżej wymienionym rozporządzeniem z 2021 r., które jest spójne z OECD i UE.

Podsumowując, GLP jest dobrze ugruntowane w przepisach. Międzynarodowe wytyczne OECD zapewniają jednolitość zasad globalnie, dyrektywy UE wymuszają stosowanie GLP i kontrolę jej przestrzegania w krajach członkowskich, a polskie akty prawne precyzują, jak GLP funkcjonuje na naszym podwórku. Dla firm z branży oznacza to, że chcąc przeprowadzać badania regulacyjne np. dla nowego produktu, muszą współpracować z laboratoriami posiadającymi certyfikat GLP, a organy państwowe mają narzędzia, by tę zgodność zweryfikować (inspekcje BSC, sankcje za nieprzestrzeganie, nieważność wyników z badań nie-GLP itp.).

GLP vs GMP – porównanie

Często pojawia się pytanie o różnicę między Dobrą Praktyką Laboratoryjną (GLP) a Dobrą Praktyką Wytwarzania (GMP, ang. Good Manufacturing Practice). Oba systemy należą do rodziny „GxP” (gdzie „x” oznacza konkretny obszar), jednak służą różnym celom i obowiązują w odmiennych sytuacjach. Poniżej przedstawiamy kluczowe różnice między GLP a GMP oraz wskazówki, kiedy stosować które z nich.

Kluczowe różnice między GLP a GMP

GLP i GMP można porównać w kilku wymiarach: celu, zakresu, etapu cyklu życia produktu, organów nadzoru itp. Poniższa tabela zestawia najważniejsze aspekty:

Aspekt	GLP (Dobra Praktyka Laboratoryjna)	GMP (Dobra Praktyka Wytwarzania)
Cel nadrzędny	Zapewnienie wiarygodności i integralności danych z badań nieklinicznych. GLP koncentruje się na jakości procesu badawczego i dokumentacji, tak by wyniki były rzetelne i uznawane przez organy regulacyjne.	Zapewnienie jakości i bezpieczeństwa produktu wytwarzanego na skalę przemysłową. GMP skupia się na konsekwentnym wytwarzaniu produktów zgodnie ze standardami jakości, aby każda partia była zgodna ze specyfikacją.
Zakres stosowania	Badania laboratoryjne przedkliniczne / niekliniczne dotyczące bezpieczeństwa produktów (farmaceutycznych, chemicznych itd.) przed ich dopuszczeniem na rynek. Obejmuje m.in. testy toksyczności, stabilności, pozostałości – wszystko, co dostarcza danych dla oceny ryzyka. „Produktem” GLP jest raport z badania.	Proces wytwarzania produktów (głównie produktów leczniczych, ale także np. żywności, API, wyrobów medycznych) przeznaczonych dla konsumentów/pacjentów. GMP obejmuje cały cykl produkcyjny: od surowców, przez procesy technologiczne, po pakowanie i magazynowanie. Produktem GMP jest gotowy wyrób (np. seria leku).
Etap cyklu życia	Faza badań R&D przed rejestracją – GLP obowiązuje przed rozpoczęciem badań klinicznych (dla leków) lub przed rejestracją chemikaliów/pestycydów. To etap prac laboratoryjnych, eksperymentów na modelach in vitro/in vivo, zanim zapadnie decyzja, czy dana substancja jest na tyle bezpieczna i skuteczna, by kontynuować rozwój.	Faza produkcji i kontroli jakości – GMP wchodzi do gry, gdy przechodzimy do wytwarzania serii produktu, czy to na potrzeby badań klinicznych (serie do badań klinicznych też muszą powstawać zgodnie z GMP), czy na rynek. Obejmuje również kontrolę jakości (QC) gotowych produktów i półproduktów w trakcie wytwarzania.
Dokumentacja	Skupiona na planach badań, surowych danych i raportach. Istotne są protokoły badawcze, notatniki laboratoryjne, zapisy obserwacji, wydruki z aparatury, raport końcowy z badania wraz z surowymi danymi w archiwum. Każda zmiana czy odstępstwo musi być udokumentowane. GLP wymaga też prowadzenia SOP dla metod badawczych oraz zapisów z inspekcji QA danego badania.	Skupiona na dokumentacji serii produkcyjnej. Kluczowe są receptury, instrukcje wytwarzania, protokoły produkcyjne i kontrolne dla każdej partii produktu. Prowadzi się dokumentację zużytych surowców, numerów serii, wyników kontroli jakości, odchyleń w procesie, czyszczenia urządzeń itp. Cała ta dokumentacja tworzy historię wytworzenia danej serii produktu, co pozwala m.in. na śledzenie (traceability) w razie potrzeby wycofania produktu z rynku.
Jednostka nadzoru jakości	Niezależna Jednostka Zapewnienia Jakości (QA) działająca równolegle do zespołu badawczego. QA planuje i przeprowadza audyty wewnętrzne badań, raportuje ich wyniki kierownictwu. QA nie wpływa na przebieg samego eksperymentu (nie podejmuje decyzji naukowych), ale monitoruje zgodność z GLP.	Dział Jakości (QA/QC) jest integralną częścią procesu wytwarzania. Zapewnia zarówno kontrolę procesów (QA) jak i testowanie produktów (QC). QA zatwierdza instrukcje, monitoruje walidacje, szkoli personel; QC wykonuje analizy surowców i produktów. Nadzór jakości w GMP ma władztwo decyzyjne – np. zwalnia lub odrzuca serie produktu na podstawie zgodności z wymaganiami.
Regulacje prawne	Oparte na zasadach OECD zaimplementowanych krajowo dla badań. W UE GLP wynika z dyrektyw (np. 2004/10/WE) wdrożonych do prawa krajowego. W Polsce – ustawa o substancjach chemicznych i rozporządzenie MZ z 2021 r. (jak opisano wyżej). Nadzór sprawuje Biuro ds. Substancji Chemicznych (a w innych krajach odpowiednie organy, często agencje rządowe ds. chemikaliów lub zdrowia).	W farmacji GMP jest wymogiem Prawa farmaceutycznego i przepisów UE (np. rozporządzenie Komisji (WE) 2023/符合 – tu fikcyjny numer, w rzeczywistości w Eudralex Vol. 4 znajdują się wytyczne GMP, a prawo wymaga ich przestrzegania). Nadzór w Polsce sprawuje Główny Inspektorat Farmaceutyczny (GIF) poprzez inspektorów ds. wytwarzania, którzy kontrolują fabryki farmaceutyczne. W innych sektorach (np. żywność) za GMP odpowiadają inne inspekcje (sanitarna, weterynaryjna). GMP jest często warunkiem uzyskania zezwolenia na wytwarzanie produktów leczniczych czy certyfikatów eksportowych.
Charakterystyka podejścia	Podejście study-based: GLP dotyczy pojedynczych badań – certyfikacji podlega laboratorium jako zdolne do prowadzenia badań zgodnie z GLP, ale inspekcje sprawdzają zazwyczaj konkretne studia (badania) i ich dokumentację. Każde badanie ma swój plan i raport. Ważna jest rekonstrukcja badania – inspektor GLP może zażądać odtworzenia przebiegu zakończonego testu z archiwalnych danych.	Podejście process-based: GMP dotyczy ciągłego procesu produkcyjnego. Inspekcje GMP oceniają cały system jakości w zakładzie produkcyjnym – od kwalifikacji urządzeń, przez higienę personelu, po procedury postępowania z odchyleniami. Produkcja jest ciągła (serie za serią), a GMP ma zapewnić, że każda z nich spełni normy. Tutaj istotna jest ciągła kontrola procesu – inspektor GMP sprawdza system zarządzania jakością zakładu, a nie pojedynczy „eksperyment”.
Przykładowe dokumenty/elementy	Plan badania, Dziennik laboratoryjny, Surowe dane, Raport końcowy z badania, SOP laboratoryjne, Protokoły walidacji metody badawczej, Rejestr aparatury, Raport QA z inspekcji studium, Archiwum badania.	Specyfikacja produktu, Zwolnienie serii, Karta prowadzania produkcji (Batch Record), Procedury operacyjne dla wytwarzania i czyszczenia, Rejestry kalibracji maszyn, Certyfikaty analizy serii (COA), Procedury postępowania z reklamacjami i wycofaniami, Raporty z odchyleń i działania korygujące.

Na podstawie powyższego porównania widać, że GLP i GMP różnią się zasadniczo zakresem i podejściem. GLP stoi na straży rzetelności badań naukowych, a GMP – jakości procesów produkcyjnych. W praktyce są to komplementarne elementy cyklu życia produktu: od pomysłu i badania (GLP), przez produkcję i dystrybucję (GMP), po monitorowanie w użyciu (tu wkracza np. Farmakovigiliancja, czyli Dobra Praktyka Farmakologiczna, a także GCP na etapie badań klinicznych).

Kiedy stosować wymagania GLP, a kiedy GMP?

Odpowiedź jest zasadniczo prosta: stosujemy to, czego wymaga etap projektu, na którym się znajdujemy i jaki jest cel działań.

• Jeśli prowadzisz badania laboratoryjne nad nową substancją – np. oceniasz toksyczność kandydata na lek, skuteczność nowego herbicydu w warunkach laboratoryjnych, badanie toksykologiczne dodatku do paszy – i wiesz, że wyniki tych badań będą elementem dokumentacji do urzędu (rejestracja leku, zezwolenie na obrót chemikaliami etc.), wtedy musisz zapewnić zgodność z GLP. Oznacza to albo posiadanie własnego laboratorium certyfikowanego w GLP, albo zlecenie badań podwykonawcy posiadającemu taki certyfikat. Przykładowo, firma farmaceutyczna zlecająca badania toksykologiczne myszom skorzysta z usług CRO (Contract Research Organization) mającej certyfikat GLP – tylko wtedy organ rejestracyjny uzna wyniki za wiarygodne.
• Jeśli zajmujesz się produkcją wyrobu – np. wytwarzasz serię leku do badań klinicznych lub na rynek, produkujesz pestycyd w fabryce, wytwarzasz suplement diety czy paszę – obowiązują Cię zasady GMP (bądź pokrewne zasady higieniczne, jeśli to sektor spożywczy). W fazie produkcji najważniejsze jest, by każda partia produktu spełniała wymogi jakościowe i była bezpieczna dla odbiorcy końcowego. Tutaj GLP już nie ma zastosowania (nie prowadzisz badań, tylko wdrażasz znany proces technologiczny). Musisz natomiast przestrzegać procedur produkcyjnych, kontroli jakości, walidacji procesów, kwalifikacji sprzętu – czyli wszystkiego, czego wymaga system GMP dla Twojej branży. Przykładowo, w farmacji zanim wyprodukuje się serię leku dla pacjentów, proces syntezy i formulacji musi być opracowany i zwalidowany w skali przemysłowej pod nadzorem działu jakości GMP.
• Oba naraz? Zwykle GLP i GMP nie nakładają się bezpośrednio, bo dotyczą różnych działań. Można jednak spotkać sytuacje przejściowe. Np. w fazie wczesnego rozwoju leku część próbek do badań przedklinicznych jest wytwarzana w warunkach pilotażowych. Dobrą praktyką (choć formalnie nie zawsze wymaganą) jest, by taka przygotowawcza mini-produkcja substancji czynnej odbywała się już wg zasad GMP – dzięki temu mamy pewność co do jakości próbki, którą następnie badamy w GLP. Innym przykładem są laboratoria kontroli jakości w fabrykach farmaceutycznych – one działają wg GMP (bo są częścią zapewnienia jakości produktu), ale stosują niektóre elementy GLP w codziennej pracy (np. prowadzenie laboratoriów kontrolnych również wymaga rzetelnego notowania i zapewnienia integralności danych). Niemniej, formalnie laboratorium QC w fabryce nie musi mieć certyfikatu GLP, bo podlega przepisom GMP.

Podsumowując, GLP stosujemy do badań, GMP do produkcji. Dla firm z branży farmaceutycznej, chemicznej czy biotechnologicznej oznacza to konieczność funkcjonowania w obu reżimach, ale na różnych etapach: najpierw uzyskujemy dane w zgodności z GLP, aby móc zarejestrować produkt, a następnie wytwarzamy go i kontrolujemy zgodnie z GMP, by móc go bezpiecznie dostarczyć odbiorcom.

Przykłady praktycznego zastosowania GLP

Aby lepiej zobrazować, jak GLP funkcjonuje w praktyce, przyjrzyjmy się kilku przykładom z różnych obszarów:

• Przemysł farmaceutyczny (badania przedkliniczne leku): Firma farmaceutyczna XYZ opracowała innowacyjny związek, który potencjalnie mógłby stać się lekiem na chorobę Z. Zanim jednak będzie możliwe rozpoczęcie badań klinicznych na ludziach, konieczne jest zbadanie bezpieczeństwa tej substancji w modelach nieklinicznych. Firma zleca zewnętrznemu laboratorium (CRO) przeprowadzenie badań toksyczności ostrej i przewlekłej na gryzoniach oraz badania genotoksyczności. Laboratorium to posiada certyfikat GLP – jego procedury, personel i archiwa przeszły inspekcje BSC. W trakcie badań zgodnych z GLP każdy etap jest dokumentowany: od przygotowania roztworów testowej substancji, przez podawanie dawkom zwierzętom i obserwacje stanu zdrowia, po szczegółowe analizy krwi i histopatologię narządów. Wyniki zostają zebrane w raportach GLP, podpisanych przez Dyrektora Badania i QA. Raporty te trafiają następnie do dokumentacji składanej w URPL/EMA przy wniosku o zgodę na badania kliniczne. Dzięki GLP organ wie, że dane są wiarygodne – np. jeśli w badaniu nie stwierdzono toksyczności przy dawce X, to jest to wynik poparty szczegółowym, sprawdzonym procesem badawczym, a nie przypadkowym niedopatrzeniem czy celowym zatajeniem danych.
• Przemysł chemiczny (rejestracja substancji w UE): Producent chemikaliów planuje wprowadzić na rynek nowy związek stosowany jako dodatek do tworzyw sztucznych. Zgodnie z rozporządzeniem REACH, musi przedstawić szereg badań, m.in. określenie toksyczności dla organizmów wodnych, biodegradowalności, toksyczności przewlekłej u ssaków, wpływu na rozrodczość itd. Firma ta nie ma własnego zaplecza badawczego, więc korzysta z wyspecjalizowanych laboratoriów w Polsce i za granicą. Wszystkie zlecane testy – np. 28-dniowe badanie toksyczności na szczurach, test daphnia na ostre działanie w wodzie – są wykonane w warunkach GLP. W efekcie powstaje kilkanaście raportów GLP, które firma dołącza do dokumentacji rejestracyjnej składanej do Europejskiej Agencji Chemikaliów (ECHA). Każdy raport ma odpowiednie oznaczenie GLP i informację o laboratorium. Inspektorzy ECHA weryfikują, czy badania wymagane przepisami zostały wykonane i czy są GLP. Jeżeli tak, dane zostają uznane bez dodatkowych pytań (poza merytoryczną oceną wyniku). Gdyby jednak któreś wymagane badanie nie było GLP, ECHA mogłaby je odrzucić i zażądać powtórzenia – co generuje ogromne koszty i opóźnienia. Ten przykład pokazuje, że dla biznesu zgodność z GLP to nie tylko wymóg prawny, ale i ekonomiczny – brak GLP to ryzyko konieczności ponownego wykonania całego eksperymentu.
• Branża pestycydów (badania polowe): Instytut naukowy we współpracy z firmą agrochemiczną testuje nowy herbicyd. Po badaniach laboratoryjnych i szklarniowych (też GLP) przychodzi czas na badania połowe na doświadczalnych poletkach – sprawdzenie, jak środek działa w realnych warunkach uprawy, a także ile jego pozostałości pozostaje w plonach i glebie. Choć to nie jest „laboratorium” w klasycznym sensie, takie badania również odbywają się w reżimie GLP. Organizacja prowadząca doświadczenia polowe posiada certyfikat GLP, co oznacza że ma SOP dot. prowadzenia doświadczeń terenowych, szkolenia personelu, procedury kalibracji opryskiwaczy, metod analizy pozostałości itd. Próbki gleby i roślin zebrane z pola trafiają do analizy w laboratorium analitycznym (także GLP). Całość składa się na zintegrowany raport z badania pozostałości środka ochrony roślin, który jest zgodny z GLP. Dzięki temu raport ten będzie przyjęty przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) podczas oceny wniosku o zatwierdzenie substancji aktywnej pestycydu. Przykład ten unaocznia, że GLP to nie tylko odczynniki i probówki w laboratorium, ale i kontrolowane procedury w „terenie” – wszędzie tam, gdzie zbierane są dane bezpieczeństwa.
• Kontrola regulacyjna (inspekcja GLP): Laboratorium toksykologiczne w Polsce, posiadające certyfikat GLP, zostaje poinformowane o planowanej inspekcji GLP przez inspektorów BSC. W ramach takiej inspekcji audytorzy sprawdzają zarówno dokumentację (podręcznik jakości GLP, kwalifikacje personelu, zapisy kalibracji urządzeń, archiwum), jak i przebieg wybranych badań. Inspektor może poprosić o przedstawienie pełnej ścieżki jednego z ostatnio wykonanych badań – od planu, przez surowe dane, po raport. Jeśli stwierdzi nieprawidłowości (np. braki w dokumentacji, nieprzestrzeganie SOP, rozbieżności między surowymi danymi a raportem), może wydać zalecenia naprawcze, a w skrajnym przypadku wszcząć procedurę cofnięcia certyfikatu GLP dla jednostki. Taka kontrola to praktyczny test działania systemu GLP w placówce. Dla odbiorców danych (firm farmaceutycznych, chemicznych) jest to gwarancja, że laboratorium stale utrzymuje standard, a nie tylko „od święta”.

Powyższe przykłady ilustrują, jak Dobra Praktyka Laboratoryjna przenika codzienną działalność sektora badań regulacyjnych. GLP zapewnia, że niezależnie od tego, czy badamy nowy lek, pestycyd czy dodatek do żywności, proces badawczy przebiega według ustalonych i kontrolowanych reguł. W efekcie organy i społeczeństwo mogą ufać, że decyzje (np. o dopuszczeniu produktu na rynek) są podejmowane na podstawie rzetelnych dowodów naukowych. Dla firm natomiast GLP to element „paszportu” rynkowego – warunek konieczny, by wprowadzić innowacje na globalny rynek w sposób zgodny z prawem i akceptowalny dla regulatorów.

Podsumowanie

Dobra Praktyka Laboratoryjna (GLP) jest nieodłącznym elementem krajobrazu regulacyjnego w branżach farmaceutycznej, chemicznej, agro i pokrewnych. To dzięki niej wyniki badań przedklinicznych i innych testów bezpieczeństwa są wiarygodne i uznawane na całym świecie, od San Francisco po Tokio. W Polsce i Unii Europejskiej GLP ma solidne podstawy prawne i infrastrukturę nadzoru, co pozwala utrzymać jednolity wysoki standard badań.

Znajomość GLP jest kluczowa dla wszystkich profesjonalistów z obszaru GxP. Nawet jeśli bezpośrednio nie prowadzimy badań GLP, to rozumiemy, skąd biorą się dane, na podstawie których podejmujemy kolejne kroki – czy to formułując lek (GMP), czy planując badanie kliniczne (GCP). Porównanie GLP vs GMP pokazuje, że nie są to konkurencyjne, lecz komplementarne praktyki jakości, z których każda ma swoje miejsce w cyklu życia produktu.

Niezależnie od tego, czy szukasz kompleksowego audytu zgodności, praktycznych szkoleń dla zespołu, wdrożenia procedur „od A do Z”, czy tymczasowego menedżera, który poukłada procesy w Twoim laboratorium – Advisk jest tu, by pomóc. Sprawdź, jak nasze doświadczenie w audytach, szkoleniach, interim management i optymalizacji systemów GLP może przełożyć się na realne oszczędności, krótszy „time-to-compliance” i spokojny sen przed każdą inspekcją.
Skontaktuj się z nami za pomocą formularza umieszczonego poniżej i dowiedz się, co możemy zrobić dla Twojej organizacji.