Czy zdarzyło Ci się kiedyś zastanawiać, jak farmaceutyczne zakłady produkcyjne z powodzeniem chronią nas, pacjentów, przed błędami, skażeniami i produktami o niewłaściwej jakości? Często mówi się o tym, że życie ludzkie jest bezcenne. Dlatego zasady tzw. GMP (Good Manufacturing Practice) wytwarzają rodzaj parasola ochronnego, który sprawia, że leki dostępne na rynku zachowują pożądane właściwości i nie stwarzają niepotrzebnego ryzyka dla zdrowia.
W Europie istnieje zestaw wytycznych zwanych EU GMP Part 1. Zostały one opracowane z myślą o produkcji produktów leczniczych zgodnie z wysokimi standardami jakości i bezpieczeństwa. To właśnie tu znajdziemy dziewięć rozdziałów, które wytyczają fundamenty dla producentów leków – fundamenty, których głównym celem jest chronić ludzi i utrzymać zaufanie do terapii farmakologicznych.
W tym artykule opowiem o głównych wątkach związanych z EU GMP Part 1, wyjaśnię, jak wygląda zarządzanie jakością w przemyśle farmaceutycznym i dlaczego zasada „jeśli nie jest zapisane, to się nie wydarzyło” wcale nie jest przesadą. Zaczynajmy.
Filary zarządzania jakością w przemyśle farmaceutycznym
Kiedy myślimy o jakości w farmacji, często skupiamy się na samej tabletce czy fiolce z lekiem. Jednak GMP obejmuje znacznie więcej: od projektu zakładu, przez szkolenia pracowników, aż po kontrolę procesów i dokumentację. Sercem tej filozofii jest System Zarządzania Jakością (QMS). W skrócie, QMS ma za zadanie zagwarantować, że każdy etap produkcji – od pomysłu na lek po wycofanie go z rynku (jeśli do tego dojdzie) – będzie bezpieczny, zweryfikowany i odpowiednio udokumentowany.
Rozdziały EU GMP Part 1
EU GMP Part 1 ma dziewięć rozdziałów, z których każdy dotyczy konkretnego aspektu jakości wytwarzania. Mimo że te rozdziały są ściśle powiązane z regulacjami prawnymi (GMP Directive), ich treść można sprowadzić do kilku prostych pytań:
- Czy macie dobrze opisany system zarządzania jakością?
- Czy wybraliście właściwe i sprawdzone metody produkcji?
- Czy pracownicy są kompetentni i mają wyraźnie zdefiniowane obowiązki?
- Jak wygląda dokumentacja procesu wytwarzania, przechowywania i dystrybucji?
- Czy kontrolujecie jakość na każdym etapie, od surowców po gotowy produkt?
- Jak dbacie o sprzęt, pomieszczenia i warunki środowiskowe, by unikać zanieczyszczeń?
- Jak nadzorujecie współpracę z firmami zewnętrznymi?
- Czy macie procedury na wypadek skarg, wad jakościowych i potrzeby wycofania produktu?
- Czy prowadzicie okresowe samoinspekcje, aby wyłapać potencjalne problemy?
Każdy z tych punktów składa się na pewną całość, której naczelną ideą jest ochrona pacjenta i dbałość o najwyższą jakość leku. A pacjent, jak wiadomo, jest w tej układance najważniejszy.
Jakość zaczyna się od ludzi
Można by pomyśleć, że GMP to wyłącznie restrykcyjne procedury i często sterylne wnętrza. Jednak prawdziwy fundament tkwi w ludziach. To właśnie personel planuje procesy, przeprowadza je i nadzoruje. Bez zaangażowanych, wykwalifikowanych i świadomych własnej roli pracowników nawet najlepszy sprzęt niewiele da.
Obowiązki kluczowych działów
W europejskim modelu GMP w produkcji produktów leczniczych wyróżnia się kilka najważniejszych ról:
- Kierownik Produkcji: dba o to, by wytwarzanie przebiegało zgodnie z zatwierdzonymi metodami i harmonogramem.
- Kierownik Kontroli Jakości (QC): odpowiada za testowanie surowców, półproduktów i wyrobów gotowych. Nadzoruje też metody analityczne, pobieranie próbek, raportowanie wyników.
- Osoba Wykwalifikowana (QP): ma prawo ostatecznie zatwierdzić (tzw. zwolnić) serię produktu leczniczego do obrotu. W praktyce to na niej spoczywa ogromna odpowiedzialność, by lek trafił do pacjentów bez żadnych błędów jakościowych.
W GMP bardzo podkreśla się rozdzielenie działu produkcji i jakości. Ma to zapobiec konfliktom interesów i sprawić, że kontrola będzie obiektywna.
Szkolenia i higiena
Zgodnie z wytycznymi GMP, każdy pracownik, który ma wpływ na jakość produktu, powinien otrzymywać szkolenia początkowe i regularne uzupełnienia wiedzy. Przydaje się tu tzw. matryca kompetencji – dokument, w którym zapisywane są wszystkie wymagane umiejętności i ocena aktualnego poziomu pracownika.
Nie wolno też bagatelizować tematu higieny osobistej. W farmacji wyeliminowanie zanieczyszczeń mikrobiologicznych bywa kluczowe. Dlatego obowiązują zasady dotyczące mycia rąk, stosowania odzieży ochronnej, a czasem również badań lekarskich – zwłaszcza w przypadku osób, które mogą mieć choroby zakaźne lub otwarte rany.
Architektura i sprzęt: dlaczego tak ważne są ściany bez pęknięć?
Kiedy wyobrażamy sobie obszary produkcji leków, widzimy często sterylnie białe pomieszczenia, wypolerowane podłogi i maszynerię przypominającą futurystyczne laboratoria. Okazuje się, że dbałość o szczegóły typu gładkość ścian czy rodzaj zainstalowanego oświetlenia ma swój cel.
Unikanie zanieczyszczeń i krzyżowania produktów
W EU GMP Part 1 opisano, że projekt pomieszczeń i urządzeń powinien:
- Minimalizować ryzyko błędów – m.in. przez czytelne oznakowanie i zapobieganie pomyłkom w obszarach produkcji.
- Zapobiegać gromadzeniu się brudu i kurzu – w szczelinach i trudno dostępnych miejscach.
- Ograniczać możliwość skażenia krzyżowego – np. przez odpowiednie systemy wentylacji i filtrowania, a w razie potrzeby przez fizyczną separację ciągów produkcyjnych.
Często stosuje się unikatowe systemy kontroli dostępu, aby do stref produkcyjnych wchodzili wyłącznie upoważnieni pracownicy (np. za pomocą elektronicznych kart).
Właściwy sprzęt i jego kalibracja
Aparatura używana w procesie produkcyjnym czy w kontroli jakości musi być regularnie sprawdzana i kalibrowana. Czy to mikser, czy spektrofotometr – każdy z tych elementów ma jasno określone parametry pracy. Każde odchylenie może skutkować wadliwym produktem lub nieprawidłowym wynikiem analitycznym.
Kontrola jakości (QC) – dlaczego jedna próbka może zadecydować o całej partii
Dział Kontroli Jakości to swoiste „oko i ucho” producenta. Tu testuje się surowce, opakowania, półprodukty i finalny wyrób. Wszystko po to, by sprawdzić, czy skład leku, jego czystość i stabilność są zgodne z dokumentacją rejestracyjną.
- Pobieranie próbek – QC musi znać dokładne procedury, by próbka reprezentowała całą partię.
- Testowanie – laboratoria dokonują analiz z wykorzystaniem zwalidowanych metod. Mogą to być badania chemiczne, mikrobiologiczne albo fizyczne, np. testy wytrzymałości tabletki.
- Raportowanie i dokumentacja – kluczowe jest prowadzenie zapisów w sposób przejrzysty, zgodny z zasadami gdocp (Good Documentation Practice).
Co ciekawe, sam dział QC nie odpowiada za ostateczną decyzję o zwolnieniu serii do obrotu. Może rekomendować zwolnienie (jeśli wyniki są prawidłowe), jednak ostateczny podpis składa Osoba Wykwalifikowana.
Dokumentacja: jeśli coś nie jest zapisane, to się nie wydarzyło
Brzmi może nieco zaskakująco, ale w farmacji taka jest prawda: jeżeli nie ma śladu w dokumentach, nikt nie uwierzy, że dana czynność została wykonana. To dlatego podczas inspekcji urzędnicy dużo czasu poświęcają na przegląd dokumentów.
Różne poziomy dokumentacji GMP
Często pokazuje się tzw. piramidę dokumentacji:
- Polityka jakości – na samym szczycie, deklaruje ogólne podejście do jakości.
- Procesy – większe bloki operacyjne opisane w systemie.
- Procedury (SOP) – wyjaśniają, w jaki sposób wykonać określone zadanie.
- Instrukcje robocze – jeszcze bardziej szczegółowe wskazówki, krok po kroku.
- Formularze i zapisy – dowód, że procedura została faktycznie przeprowadzona.
Dodatkowo istnieje dokument nazywany Site Master File (SMF). Zawiera on informacje o całym obiekcie: od planu pomieszczeń, przez działalność produkcyjną, aż po opis systemu zarządzania jakością.
Zasady GDocP i ALCOA+
Przy tworzeniu i prowadzeniu dokumentacji stosuje się zasady GDocP (Good Documentation Practice). Mówią one m.in. o tym, by zapisy były czytelne, trwałe i dokonywane w momencie wykonywania danej czynności. Nie wolno używać korektora ani fałszować dat – wydaje się to oczywiste, ale w praktyce zdarzają się pomyłki czy niedopatrzenia.
Z kolei zasady ALCOA (Attributable, Legible, Contemporaneous, Original, Accurate) określają, że każde dane muszą być przypisane do konkretnej osoby, czytelne, wprowadzane na bieżąco, oryginalne i precyzyjne. Istnieje również wariant ALCOA, czyli ALCOA+ o którym więcej przeczytasz w tym artykule.
Proces wytwarzania: od surowca do produktu końcowego
Walidacja procesów
W branży farmaceutycznej nie wolno polegać wyłącznie na nadziei, że „jakoś to wyjdzie”. Stosuje się walidację, czyli udokumentowane potwierdzenie, że dany proces (np. mieszanie czy tabletkowanie) prowadzi do produktu o stałej, oczekiwanej jakości.
Walidacja obejmuje serię badań, testów i analiz. Nie skupia się jedynie na teoretycznych założeniach – ważne jest zebranie praktycznych danych, które potwierdzą, że proces jest stabilny i powtarzalny.
Dobór i kwalifikacja dostawców
Od jakości surowców i materiałów opakowaniowych zależy końcowa jakość leku. Dlatego producenci przeprowadzają audyty i kwalifikacje dostawców. Surowce mogą być testowane w pełnym zakresie albo częściowo, w zależności od przyjętego ryzyka oraz zaufania do dostawcy.
W EU GMP wyróżnia się następujące rodzaje opakowań:
- Pierwotne – bezpośredni kontakt z lekiem (np. butelki, blistry, fiolki).
- Wtórne – to dodatkowe pudełka czy saszetki, często z nadrukowaną ulotką czy etykietą.
- Trzeciorzędne – chronią duże ilości towaru w czasie magazynowania czy transportu (np. kartony zbiorcze).
Każda partia materiałów opakowaniowych i surowców powinna być odpowiednio oznakowana. Produkty niezwolnione z kontroli muszą znajdować się w strefach o ograniczonym dostępie (np. w tzw. obszarze kwarantanny).
Co się dzieje, gdy coś pójdzie nie tak: zarządzanie skargami i reklamacjami
Nawet najlepiej zaprojektowany system może spotkać się z niespodziewanym błędem. Co wtedy? W GMP kluczowe są klarowne procedury dotyczące rozpatrywania skarg, zwrotów i reklamacji.
- Zespół ds. reklamacji – często powołuje się grupę ekspertów z różnych działów (m.in. QC, QA, produkcja), by zidentyfikować przyczynę problemu.
- Decyzja o wycofaniu produktu – jeśli okaże się, że dany produkt może stanowić zagrożenie dla pacjentów, wszczyna się akcję cofnięcia go z rynku.
- Proponowane korekty (kappa) – po angielsku CAPA: Corrective and Preventive Actions. To plan działań zapobiegających powtórzeniu się podobnych incydentów.
Niektóre produkty mogą zostać odesłane z rynku (np. z powodu wad opakowania czy długiego czasu transportu w niewłaściwej temperaturze). Czasem po przeprowadzeniu inspekcji decyduje się o ich zniszczeniu, innym razem – o ponownej ocenie i ewentualnym „przetworzeniu”, jeśli zostały zachowane warunki jakościowe.
Samoinspekcje: kontrola wewnętrzna w trosce o stałe doskonalenie
Wreszcie dochodzimy do zagadnienia samoinspekcji. Polega ona na cyklicznej ocenie własnych procedur, wyposażenia i zgodności z wymogami GMP. Przeprowadza się ją według z góry ustalonego harmonogramu.
W raporcie z samoinspekcji opisuje się:
- Obszary poddane kontroli
- Wykryte niezgodności lub uchybienia
- Propozycje rozwiązań i harmonogram wdrożenia poprawek
Taka praktyka pozwala wychwycić problemy, zanim staną się poważniejsze. Dzięki temu firma działa bardziej świadomie, a ryzyko wpadek w czasie oficjalnych kontroli spada.
Podsumowanie
EU GMP Part 1 tworzy solidne ramy, na których bazuje cała branża farmaceutyczna, pragnąca wytwarzać leki bezpieczne i skuteczne. Zasady te wspierają nie tylko jakość samych produktów, lecz także transparentność procesów i zaufanie pacjentów.
Gdybyśmy mieli wskazać najważniejsze hasło przewijające się przez wszystkie rozdziały i wytyczne GMP, to byłoby to: odpowiedzialność. Odpowiedzialność firmy za bezpieczeństwo pacjenta, odpowiedzialność pracowników za rzetelne wykonywanie obowiązków oraz odpowiedzialność całego systemu za pełną dokumentację, która nie pozostawia miejsca na przypadek.
Mamy tu do czynienia z pewnym zderzeniem formalizmu i surowych procedur z koniecznością elastycznego myślenia, zwłaszcza kiedy sytuacje nieprzewidziane potrafią zaskoczyć nawet najbardziej doświadczonych fachowców. Jednak to właśnie dzięki takiemu rygorowi na różnych etapach produkcji udało się wypracować standardy, które zmniejszają liczbę błędów i zwiększają bezpieczeństwo stosowanych leków.
Chcesz wiedzieć więcej i wzmocnić swoją praktykę GMP?
Jeśli interesuje Cię pogłębienie wiedzy na temat systemów zarządzania jakością, dokumentacji lub walidacji procesów, warto rozważyć udział w szkoleniach, które organizujemy dla firm z przemysłu farmaceutycznego, zajmującymi się produkcją produktów leczniczych. W ciągu ostatnich 5 lat przeszkoliliśmy ponad 1500 osób z aspektów GMP oraz mieliśmy okazję wdrażać pracowników bez doświadczenia GMP. Zapoznaj się z naszą bazą szkoleń lub skontaktuj się z nami w formularzu na bezpłatną konsultację w trakcie której omówimy, jak możemy Ci pomóc.